Para o Servizo de Montes de Ourense

 

“A raposa muda de pel pero non de hábitos”

Cayo Suetonio

 

Novamente volvemos saír do camiño que inicialmente nos marcaramos como instrumento pedagóxico e de propaganda ambiental en materia de loita contra os incendios. E desta vez, de volta, para saír ao paso de quen pretende aparentar. Como a raposa que se achega ao galiñeiro finxindo estar ferida.. Vamos pois.

Chéganos esta convocatoria:

 

A denominación da xornada e quen a convoca xa estimula a desconfianza. A primeira observación ten relación co feito de que a xestión forestal é só unha parte do que debe ser a xestión do monte. Parece que o corporativismo silvícola condiciona a certo funcionariado para o correcto uso da lingua. A segunda, porque ese corporativismo e ese funcionariado, como veremos, se poderían incluír na liña de continuidade ininterrompida que desde os tempos do Patrimonio Forestal del Estado ata a actualidade dirixiu e practicou a política “do monte” que inspira a quen convoca a tal xornada. Un modelo que foi responsábel do deseño da actual pira de combustíbel na que está convertida a provincia. Por esta razón, iso de “xestión forestal preventiva” xa nos informa do encollido volume e dimensións do que se pretende. Sempre a mesma teima de simplificar e identificar a “xestión forestal” con “xestión do monte”, como se no espazo monte só houbese sitio para a alternativa silvícola. E agora que se cuestiona abertamente e sen censura a traxectoria planificada que nos trouxo onde estamos, veñen os guías, os que precisamente trazaron o itinerario, a sinalar os perigos onde tan sabiamente nos meteron. Pero este blog non naceu para andar a morder na lingua: os ancestros destes novos profetas medraron ao quente con Falange e o Patrimonio Forestal del Estado (PFE) primeiro e, despois, con Ence, Tafisa, Finsa, madeiristas e grandes silvicultores de maneira que toda esa inmunda corte de vampiros se apropiou dos sucesivos “Servizos de Montes”, en orixe no Patrimonio Forestal, despois no ICONA e finalmente na Xunta de Galicia. Todo ese contubernio servil coa industria da desintegración da madeira, coas compañías e empresas forestais e cos ilustres enxeñeiros franquistas pións das multinacionais non pode ver impasible como agora periga esa estrutura de poder e bulen aparecendo como novos profetas salvadores. Sentando os primeiros á merenda.., por activa ou por pasiva.  

O cume máis alto do país, a agardar polas primeiras choivas do outono.

Viaxemos no tempo ata o ano 1957. A un congreso forestal do franquismo acoden enxeñeiros que dirixen o servizo de montes de “Orense”. Expoñen os avances en “repoboación forestal” dos montes da provincia e conclúen que para cumprir obxectivos se debe incrementar o ritmo forestador varios miles de hectáreas anuais máis. Entre eses centos de hectáreas que aspiran a forestar no futuro próximo e das que alardean no congreso franquista están as do monte do Castro de Trelle, un pequeno poboamento castrexo situado no cume dun outeiro onde se xuntan os concellos de Barbadás, A Merca, Toén e Cartelle. Ou as que van da vertente sur do Monte Meda, nos montes das Estivadas, Baldriz, Atás ou Vences, en Cualedro e Monterrei, á súa vertente norte na caída xa para Laza. Tamén computan varios centos de hectáreas de monte no concello de Bande. E outros centos máis en Maceda, Baños de Molgas e Vilar de Barrio.

Ao longo das décadas dos 60 e 70 van executándose os proxectos de forestación destes montes. O piñeiro silvestre é a especie dominante que se emprega nestas “repoboacións”. Para acelerar os procesos e neutralizar as protestas que puideran aparecer, que teñen a ver fundamentalmente coa expulsión da facenda de ovellas e cabras e dos seus pastores, o Patrimonio Forestal e o ICONA recorren á Guardia Civil. Así, nalgúns casos coa imposición da lei do silencio, progresa a política forestadora en boa parte dos montes da provincia de Ourense, tamén no resto do país. Así descrebe Eduardo Rico Boquete¹ o proceso:

“La principal amenaza para la conservación de los comunales, y las formas de uso y aprovechamiento colectivo o compartido, vino determinada, en buena medida, por la puesta en marcha de la política forestal por parte del Ministerio de Agricultura, uno de los ministerios denominados falangistas.”

E máis adiante:

“En este período, la Dictadura se empleó a fondo para acabar con aquellos vestigios de comunidad de bienes o de derechos, de aprovechamientos mancomunados y de usufructos compartidos.. Todo ello en un afán por conseguir sus objetivos y poner fin a todas aquellas experiencias y tradiciones que pudiesen desprender un tufillo comunistoide, como afirmaba algún publicista de la época.”

Aqueles enxeñeiros que visitaban eses montes, boa parte deles de fóra da nosa terra, pero algúns tamén galegos, defendían a intensificación silvícola e non se manifestaron nunca, ou case nunca, acerca do exercicio da violencia de Estado contra os lexítimos propietarios comunais dos montes. Poderíamos rastrexar algún dos nomes e apelidos protagonistas dese episodio histórico dos montes de Ourense, pero nin o merecen.

Rico Boquete, en relación coa prohibición dos usos tradicionais indica:

“( ) la Dirección General de Montes, en circular de 27 de octubre de 1962, reiteraba la necesidad de «tener en cuenta la conveniente y paulatina disminución de esta clase de ganado hasta su total desaparición» . Los informes nos hablan de ovejas y cabras degeneradas y el pastoreo se definía como libertino y realizado sin trabas de ninguna clase.”

Sinala este autor que algún deses enxeñeiros recoñecía a importancia dese pastoreo como forma de vida:

“( ) los forestales eran conscientes de la gran importancia que tenía este ganado para los campesinos: “Esa población, decimos, opone una resistencia tenaz al acotamiento y limitación de dicho pastoreo, oposición hasta cierto punto explicable porque esa ganadería les proporciona el principal medio de vida y cada vecino percibe y administra por sí mismo la renta de ese capital ganadero.”

Como na maioría das ocasións os proxectos de repoboación avanzaban e supoñían o desaloxo e apropiación dos montes, non foi raro chegar a accións colectivas de protesta:

“Las protestas y peticiones ( ) tenían muchos puntos en común y sus acciones compartían esa combinación de las formas de lucha legales con otras calificadas como ilegales, según el ordenamiento jurídico vigente. Es decir, introducción del ganado en las zonas de plantación, incendios, destrucción de plantas y viveros del Patrimonio, amenazas a los guardas y trabajadores forestales, ocupación de la parcela y expulsión por la fuerza de los forestales, hasta el enfrentamiento directo con los aparatos del Estado (Guardia Civil, Guardia Forestal).”

Rico Boquete cita unha acción en concreto, acontecida en Escornabois (Trasmiras):

Si comparamos esto con lo vivido por los vecinos de Escornabois (Trasmiras, Ourense), que se oponían a la ocupación de sus montes, apreciaremos grandes similitudes. En octubre de 1953, el Patrimonio pretendió comenzar los trabajos de plantación en el monte vecinal que los agricultores consideraban de su propiedad, por lo que: «Al iniciarse los trabajos de apertura de hoyos se presenta un gran número de vecinos y paralizan los trabajos por la fuerza» . Y lo mismo hicieron en los días siguientes, hasta que la Guardia Civil detuvo a siete de los vecinos mas significados. Pero entonces fue el momento de las mujeres, las cuales, presentándose en el tajo, impidieron la continuación de los trabajos.”

Saltamos á transición e primeiros anos de democracia. Son os estertores das delegacións provinciais de ICONA. A de Pontevedra, por exemplo, é comandada por Ricardo García Borregón, enxeñeiro de montes de longa traxectoria. En Ourense a responsabilidade recae en Ignacio Garbayo Abascal. Cando a Xunta de Galicia saída das primeiras eleccións autonómicas de outubro de 1981 asume as competencias da xestión do monte, no primeiro goberno de Gerardo Fernández Albor é cando se establece a denominada Consellería de Agricultura, Gandería e Montes, que foi dirixida por Jaime Rey de Roa. Vexamos o que di o decreto² que aproba a transferencia de competencias:

Art. 2. En consecuencia, quedan traspasadas a la Comunidad Autónoma de Galicia las funciones a que se refiere el Acuerdo que se incluye como anexo del presente Real Decreto no recogidas en el Real Decreto 167/1981, de 9 de enero, así como los servicios del instituto para la conservación de la naturaleza y los bienes, derechos y obligaciones, y el personal y créditos presupuestarios que figuran en las relaciones adjuntas al propio Acuerdo de la Comisión Mixta, en los términos y condiciones que allí se especifican.

De maneira que ese traspaso competencial inclúe o traslado do persoal de ICONA;  é dicir, tamén supón a inoculación do patóxeno, xa madurado e con comprobada capacidade de destrución, desde o ICONA á nacente autonomía galega (por exemplo, citaríamos un enxeñeiro chamado Enrique Martínez Ruíz na provincia de Ourense, un dos activos elementos responsábeis das repoboacións en montes públicos en Vilar de Barrio, Maceda de Trives, Baños de Molgas.., e que han merecer no futuro unha entrada específica). A partir dese ano 1984 a Dirección Xeral de Montes adquire plenas competencias, xa con Fernando Garrido Valenzuela como Conselleiro de Agricultura. Vamos ver que fixo na provincia de Ourense esa Dirección Xeral.

En 1984 parecía que os designios escuros da provincia estaban a piques de dar un xiro de 180º. A Xunta, suponse que a proposta da citada Dirección Xeral de Montes, mercaba o grande predio de Papelera Española nos Montes do Invernadeiro a unha inmobiliaria á cal previamente llo vendera a empresa forestal. De súpeto, a Xunta incrementa en 5.700 hectáreas o patrimonio público galego. En marzo de 1985 pasa a ser Refuxio de Caza e en 1989 declárase este territorio como Espazo Natural en Réxime de Protección Xeral. Non será ata 1997 que o espazo sexa declarado como Parque Natural. E será, precisamente, a historia do Invernadeiro a que mostrará o enorme baleiro que a citada Dirección Xeral de Montes e, máis en concreto, a súa delegación de Ourense, co Servizo Provincial de Montes á cabeza, dedicará para manexar, mellorar ou modificar a política forestal franquista de PFE e ICONA.

Como vimos en anteriores entregas, o que se fixo en conservación da natureza no Invernadeiro desde a súa declaración como Parque Natural é dunha dimensión menor, nada que ver coa versión que propaga de forma insistente a musa de David Civera. Pode que, efectivamente, a rehabilitación das edificacións da Ribeira Pequena e da Ribeira Grande, acometidas nas primeiras épocas do parque natural, teñan un certo mérito arquitectónico ou de conservación da infraestrutura do espazo natural. Pero iso, obviamente, non é conservación da natureza. Alí, o que se fixo, foi manter, reforzar e perpetuar o deseño franquista da produción forestal e a xestión cinexética e do territorio, por medo a cuestionar o modelo franquista. Como mostras, desde a apropiación indebida e permanente dunha faixa de terreo non inferior a 20 metros de ancho e 4.200 metros de longo do monte veciñal en man común de Pradoalbar, a rente do límite nordeste do parque que delimita o cortalumes perimetral; ou a prohibición de acceso e uso do camiño público aos comuneiros desta parroquia; pasando pola teima en manter un plantío forestal de Pinus sylvestris que en cotas altas levaba anos jivarizado pola dureza das condicións climáticas e meteorolóxicas e a magra dimensión da capa orgánica do solo. E continuando, como guinda do pastel, con ese rareo da masa de piñeiros adxudicado a Finsa de forma gratuíta e sen outro obxectivo que favorecer o crecemento da masa aumentando a distancia entre fileiras de árbores. Nada se abordou en restauración ecolóxica-forestal, abrindo discontinuidades da masa de combustíbel fomentando o plantío e medre de especies menos favorábeis á propagación do lume. O respecto cara o modelo silvícola produtivo foi total.   

Se así se sustancia a práctica da Consellería de Medio Ambiente nun parque natural, que non faría o Servizo de Montes no resto da provincia? Pois exactamente o mesmo, respectar o modelo franquista de intensificación silvícola e, incluso, “mellora-lo” a través da clara e manifesta intención de introducir novos axentes activos para magnifica-lo e perpetua-lo. Dúas mostras de principios da década do 90:

-        Abril de 1990: inicio do período de información pública do Estudo de Impacto Ambiental  (EIA) do proxecto de repoboación forestal promovido por Celbi (Celulosas da Beira Industrial) para plantar 314,2 hectáreas de eucaliptos no monte de Nogueiroa, O Irixo.

-        Abril de 1991: información pública do EIA do proxecto de repoboación forestal de 242,9 hectáreas no monte veciñal en man común de Córcores, Avión.

Pero non, non é cousa do pasado. Ese Servizo de Montes de Ourense seguiu ata hai ben pouco, como bo gregario, e non temos dúbidas de que ha seguir no futuro, a apoiar ese modelo de silvicultura intensiva deseñado polo franquismo. Como fixeron hai ben pouco tempo desde unha publicación colectiva apadriñada por un ministerio do goberno de Rajoy, beatificando-o como unha “santa ilusión”, ignorando ou subestimando o seu terríbel impacto ecolóxico e social³. Nos últimos 15 anos constan na historia dese Servizo de Montes de Ourense múltiples actuacións silvícolas de “mellora da masa” que consumiron importantes partidas orzamentarias autonómicas e mobilizaron tamén nada desprezábeis sumas procedentes de fondos comunitarios. Ultimamente, perseveraron turrando de actuacións que seguen as  directrices da propia Dirección Xeral en Santiago de Compostela, que axendou como táboa de salvación as recomendacións da denominada silvicultura preventiva, ese compendio de medidas silvícolas que perseguen minorar a propagación do lume e que tantas veces teñen sido transmitidas e reproducidas en cursos e manuais, de autores coñecidos e respectados como Ricardo Vélez^4,5. Propostas a maioría delas que, válidas ata hai uns anos, se teñen revelado xa como anacrónicas e incapaces de parar as lapas de incendios tan voraces como os que vimos este verán.

Quen diría que os recorrentes intentos de estigmatizar os pastores das serras como incendiarios e delincuentes acabaría pola forza dos feitos cun revival memorístico das virtudes do seu modelo de queimas controladas de inverno.. Reformar o modelo forestalista con retoques de silvicultura, por moi preventiva do lume que se autodefina, non vai impedir que nos próximos anos se repitan as escenas vividas este verán. O problema é dunha gravidade inédita que atinxe á dimensión civil e esixe mobilizar unha enorme batería de medidas multidisciplinares se se pretende minimizar o drama. Nin con todo o poder batracio de Vila de Cruces⁶, nin con toda a artillaría do cacicazgo silvícola⁷, nin con toda a flota aérea de extinción de Avincis, Pegasus, Titan e o MITECO se poderá dar parado ese inferno. Mais cabe a posibilidade de que o Clube do Tangaraño -coñecido tamén como o PPdG-, sen mover un dedo en recomendacións á sociedade civil, decida perseverar coas mesmas directrices para enfrontar iso que se coñece agora como lumes de 6ª xeración, botando man de custosas pero pouco efectivas medidas –maquinaria tipo batracios, máis medios aéreos, máis cortalumes..-. Nese hipotético caso, haberá que demandar que respondan ante a sociedade con proporcional responsabilidade ao emprego e gasto nos recursos investidos coas súas decisións.

En fin, como estamos en Galiza e isto non é Antioquía, Alexandría ou Xerusalén, non entramos na dinámica desas discusións bizantinas sobre se rozar perímetros, rachar a continuidade vertical do combustíbel e outro tipo de veleidades, cando o que se aproxima é o sacrificio relixioso de cen bois, é dicir, a hekatómbê.

Vertente leste de Trevinca e Pena Negra, na nacente do río Teira. Só se libraron os brañeiros...

Finalmente, como contraste, lembramos a sinceridade insubornábel que aniñando nas montañas de Iparralde se filtra a través dos versos e acordes de Xabier Lete, dedicados a “Xalbador” Etxart, pastor de Urepele (Nafarroa Beherea) finado en 1976. Recentemente, Rozalén aportou a súa versión a esta música tan insultantemente honesta. Aí deixamos ambas versións.

E, como non, o inmenso Zeca Afonso a retratar esta caste de “obediencia debida”:

 ¹ Rico Boquete, E. (2003): El Estado en los montes: intervención pública y respuestas sociales en torno al manejo de los recursos naturales. Gerónimo de Uztáriz, núm. 9, pp . 77-96.

² Real Decreto 1535/1984, de 20 de junio, de ampliación y adaptación de funciones y servicios del Estado a la Comunidad Autónoma de Galicia en materia de conservación de la Naturaleza.   https://www.boe.es/eli/es/rd/1984/06/20/1535

³ Pemán et al (eds.) (2017): La restauración forestal de España: 75 años de una ilusión

⁴ Vélez, R. (1988): Selvicultura preventiva. En Textos del Curso Superior sobre Defensa contra Incendios Forestales, ICONA. Madrid.

⁵ Vélez, R. (sen data): La conservación del bosque. Estrategias selvícolas para la prevención de incendios en Galicia.

⁶ O poder batracio foi a metáfora empregada por HITRAF, coñecida empresa fabricante e comercializadora de maquinaria forestal radicada en Vila de Cruces, cando recentemente entregou os seus equipos de loita contra incendios á Xunta (entre outros elementos, cisternas “Romay Gladiator 414”).

⁷ A Consellaría de Medio Rural, por medio da súa Dirección Xeral de Montes ou da Axencia Galega da Industria Forestal, leva anos concedendo axudas para que a “industria forestal” merque maquinaria do tipo de auto-cargadoras e procesadoras para as operacións de corta e procesado de madeira.