Sainete do lume na montaña de Ourense

 

“Os seres humanos son naturalmente propensos a crer virtuosos aos seus semellantes; isto é precisamente o que da tanta vantaxe aos impostores e aos estafadores.”

Ferdinando Galiani

A sucesión dos tráxicos acontecementos incendiarios rexistrados en Galicia o pasado mes de agosto tivo un triste foco iniciático. Cando compuxemos aquelas “reflexións dun incendiario” coas que dabamos inicio a este blog, sabíamos da gravidade dese foco. Prendido no arredado lugar do Acebral, pronto as lapas gatuñaron aos cumes da Serra de Queixa para, desde o alto do Seixo, primeiro como fume e despois como labaradas nocturnas, petar no ánimo dese incomprensible e fuxidío colectivo incendiario. Tal como Mordor cando invocaba á maldade na triloxía fantástica de Tolkien, deseguida prenderon focos no Castro de Escuadro (Maceda) e Paredes (Montederramo) para, uns días máis tarde, arrincar outros lumes en Larouco ou A Mezquita. Convertido o sudeste do país nunha grande pira, aparecerían novos lumes máis arredados, en terras do Avia, do Ribeiro ou Deza. Ao lembrar este foco que prende a mecha sabemos que as probabilidades de que nos equivoquemos de persoa son mínimas cando pensamos nunha en concreto que habita a zona e ten vacas na serra. A inexistencia de probas impide o progreso de calquera denuncia. Pero si podemos sinalar o sistema que permite que isto aconteza. E iso vamos tratar de facer nesta entrada.

As vacas a pastar no queimado deste verán 2025

Os montes públicos

O denominado Macizo Central, que pode ser macizo pero non central, abrangue as montañas de Queixa (concello de Chandrexa de Queixa, comunmente coñecido na zona simplemente como Queixa), Cabeza Grande (Manzaneda ou, máis ben, Maceda de Trives) e Invernadeiro, Val de Cerveira e Cenza (Castrelo do Val e Vilariño de Conso). Engadiríamos, tamén, os montes da cabeceira do río Navea ou de Edreira (Laza). Trátase dunha inmensa zona de montaña, boa parte dela incluída en Rede Natura, con poucas, esparexidas e pequenas aldeas que se dedicaron, de sempre, á pastoricia de ovellas e cabras, dando lugar a unha das culturas máis singulares do país, sendo o Entroido unha das manifestacións máis coñecidas dese conxunto de trazos culturais e antropolóxicos derivados directamente desa economía e forma de vida pastoril. Nesa extensión toda hai tres montes públicos que suman case 8.000 hectáreas: Prada (Manzaneda, 2.166 has.), Serra Mixta de Queixa (Chandrexa de Queixa, 4.955 has.) e A Edreira-As Nabuíñas (Laza, 603 has.). Son propiedade dos concellos citados e xestionados pola Xunta de Galicia. Aquí é onde reside “la madre del cordero” e será o que trataremos de explicar. Pero antes, unha pouca de “historia recente”.

“Botáronnos do monte”

“Antes eramos moitos na serra. Había curros abertos por todos lados e xuntábaste cos de máis cerca. Tamén andaba xente coas vacas, movéndoas deiquí para alí. Xa despois cando veu o Fraga eramos menos, pero aínda así había máis de dez ou doce curros na serra con pastor. Empezaron os veterinarios a facer visitas seguido. Había un, así rubio, ese era o peor. Mandaron matar miles de ovellas e cabras. De resultas deso quedamos na serra catro, como quen di.”

Este é o relato que se escoita sobre o gran control veterinario da tuberculose que se impulsou na serra nos anos noventa. Acababa Fraga de aterrar na Xunta e os ecos da súa promesa de rematar cos incendios, que viñan de calcinar case 200.000 hectáreas en 1989, aínda se sentían de cando en vez na prensa. A persistencia dunha actividade pastoril que mantiña vivo o manexo do pasto a través da aplicación de queimas na fin do inverno era incómoda para o nacente Servizo de Defensa contra Incendios Forestais (con todo, e así o demostra o tempo, resulta ser o manexo máis eficaz e de mínimo custe para enfrontar a ameaza de grandes e catastróficos lumes como os deste verán):

“Primeiro viñan os veterinarios, aquel Rubio, que era o peor de todos. Despois andaban seguido atrás nosa os de Medio Ambiente. Quitáronnos do medio, afundiron a máis dun e abandonáronse moitos curros. Quedou a serra para os das vacas. Sen nós polo medio, encheron o monte de vacas e xa non andaban atrás delas. Elas andan por libre. E os das vacas andan por aí como se fosen agora os donos da serra.”

Uso ilegal dos montes públicos

Recentemente aprobáronse dous documentos técnicos de grande interese. Son os denominados “Plan de Aproveitamento Silvopastoril do Monte de Utilidade Pública “Serra Mixta de Queixa” Concello de Chandrexa de Queixa” e “Plan de Aproveitamento Silvopastoril do Monte de Utilidade Pública nº 103 “Dehesa de Prada” Concello de Manzaneda” (2023). Durante decenios estes montes públicos de propiedade municipal e xestión autonómica careceron de instrumentos técnicos que permitisen, asegurasen e perpetuasen un aproveitamento por adxudicación competitiva, legal e sustentábel. Por tanto, ata o ano 2023 houbo neses montes un desinterese, abandono e inacción institucionais protagonizados sempre pola Consellería de Medio Rural, coa complicidade da Consellería de Medio Ambiente, que é a que debe velar polo bo estado de conservación da Rede Natura 2000.

A pregunta inmediata, derivada desa ausencia de documento de xestión, é como se adxudicaban os dereitos de pasto. Como, a quen e en que condicións se lle adxudicaba o dereito legal de levar a pastar as vacas a eses montes? Pero o que ten máis substancia é que, atrás deses dereitos de pasto está o cómputo de hectáreas e os cartos que se poden percibir das axudas da PAC.

“Os das vacas gobernan a serra e os despachos. Mangonean cos da Xunta, que lles permiten facer e desfacer.”

O funcionamento está ordenado a través dun sistema clientelar onde quen manexa e corta o bacallau é o Clube Tangaraño, tamén coñecido como PPdeG. Por medio de comisarios políticos locais, ben relacionados con cargos institucionais medios e estes, á súa vez, con altos cargos políticos e institucionais, os das vacas controlan quen mete gando na serra. Na escuridade abisal dese sistema clientelar repártense as hectáreas os xefes locais, mangoneando cos montes públicos, beneficiándose gandeiros aliñados politicamente ou desaliñados pero submisos. O Fondo Galego de Garantía Agraria, o organismo encargado de pagar as subvencións, non encontraba nin xustificación técnica nin criterios obxectivos de adxudicación legal. Por non encontrar, dubidamos que encontrase tamén referencia algunha ao cumprimento dos requisitos legais fundamentais para conceder esas axudas. O cal é ou sería, literalmente, de gravidade extrema. Porque as fraudes nas declaracións para as subvencións consistían en incluír parcelas das que non se contaba nin coa propiedade nin con autorización de aproveitamento. Pero aínda hai máis..

Panorámica da serra queimada en 2011

Que arda monte público non é o meu problema..

O abandono e persecución sistemática a que foron sometidos os pastores de ovellas e cabras nesta serra contrasta coa tolerancia á delincuencia incendiaria. Gandeiros de ducias, incluso máis dun cento de vacas que se suben á serra en maio e permanecen nela ata outubro ou novembro, estaban en situación irregular percibindo axudas da PAC tramitadas daquela maneira por asociacións próximas ao Clube Tangaraño (Silvanus, Agromacen..). E, cando a situación o precisaba, porque a serra está xa desprovista das desbrozadoras animais que representaban as miles de cabezas de cabras e ovellas, cando o mato leñoso se apropiaba dos pastos e dificultaba o movemento e alimentación das vacas, curiosamente era o momento en que se declaraban lumes que arrasaban superficies variables. Nos anos 90 e primeira década do presente século, eses lumes podían queimar varios centos de hectáreas. Pero conforme avanza o rigor térmico, cando se suceden vagas de calor e alguén prende nalgún punto da serra onde van as súas vacas, o lume non cesa ata consumir varios miles de hectáreas. E a eses mesmos gandeiros que desfrutan dunha situación irregular para levar as súas vacas ao monte público, a Consellería de Medio Rural non só lles permite pastar no queimado, senón que lles leva rolos de herba e faille sementeiras para a rápida reposición das herbáceas. Difícil de cualificar este procedemento sen perder a compostura.

Un sistema probabelmente endóxeno, tolerado pola Xunta, que reforza o poder político local e que perpetúa un aproveitamento caracterizado pola falta de sustentabilidade e asentado na ilegalidade, que provoca incendios recorrentes, que ameaza a seguridade e os bens materiais de ducias de aldeas da serra e que sostén un aparato de extinción que da lugar a facturas de enorme gasto público, non pode seguir na impunidade. Estamos agora mesmo ante incendios impulsados por vagas de calor recorrentes, que mostran unha voracidade descoñecida. Non existe, efectivamente, capacidade para controla-los sen previamente despregar un conxunto variado de medidas preventivas, ordenadas e coordinadas nun plan de prevención de incendios consecuente. E nesas circunstancias, a opacidade clientelar, o amiguismo e compadreo e as manobras políticas e institucionais corruptas non teñen cabida. Porque nunha sociedade que é consciente desas componendas e que sabe quen está detrás dos lumes, acaban por inocular a pasividade, o que á súa vez instaura a indefensión e a incapacidade de reacción ante un mundo que parece abanear. En mans de quen estamos, que foron quen de eliminar un sistema tradicional que manexaba o monte con maior coñecemento e eficacia, para empoleirar o peor dos modelos, o máis custoso e ineficiente e, sobre todo, o máis inmoral e insolidario?

Vacas pastando no monte público Serra Mixta de Queixa, queimado no lume deste verán. Ao fondo, repetidores da Cabeza Grande